Davnašnja mi je želja da prikupim što više materijala i podataka o prošlosti Novog Bečeja i Vranjeva i da to na prikladan način sačuvam od zaborava. Ako nisam uspeo da prikupim koliko sam želeo, učinio sam najviše što sam mogao.

U kulturnom svetu danas, skoro da nema porodice koja ne zna svoje poreklo, a o gradovima i selima da i ne govorimo. Kod nas — na žalost — nije tako. U Banatu je do prvog svetskog rata samo nekoliko gradova imalo svoju pisanu istoriju. Pisali su ih mađarski i nemački istoriografi čiji je život bio vezan za te gradove. Na njihovim temeljima obavljana su dalja istraživanja, posle, prvog, a naročito posle drugog svetskog rata, i napisane još potpunije istorije ili monografije tih gradova.

Novi Bečej nalazi se u delu Panonske nizije, koji je, nekad, u doba Rimske imperije, bio rimska provincija.

Nastanak Panonske nizije vezan je za formiranje evroazijskog planinskog sistema, posebno za formiranje Karpata kao najmlađeg velikog planinskog sistema koji se horizontalno pruža u pravcu Atlanski - Tihi okean. Pre postanka Alpa i Karpata prostiralo se, preko ovog terena, Mediteransko more.

Formiranjem Alpa i Dinarskih planina prekida se veza s Mediteranskim morem, ali ostaje Panonska nizija pokrivena - takozvanim - Sarmatskim morem. Formiranjem Karpata prekida se veza s drugim morima i stvara se kontinentalno more (jezero) – takozvano - Panonsko ili Pontsko jezero (kao što danas izgleda Kaspijsko jezero).

Nalazeći se na značajnim svetskim raskrsnicama, područje Vojvodine je tokom vekova nekoliko puta menjalo i svoje stanovništvo i svoje gospodare.

Kraj gde se danas nalazi Novi Bečej pripadao je u najstarijim vremenima Daciji. Dačani su dugo odolevali napadima Rimljana, koji su pod Trajanom (101—107. godine posle Hrista) uspeli da od njihove zemlje stvore rimsku provinciju Dakiju. S obzirom da je predeo na kome se nalazi Novi Bečej oduvek bio prikladan da spaja levu i desnu obalu Tise izvesno je da je Bečej kao mesto ili kao provincija, možda pod drugim imenom, postojao još za vreme vladavine rimskih careva. To potvrđuju i ostaci novobečejske tvrđave čiji su temelji građeni na ostacima nekadašnjeg rimskog utvrđenja.

Ne zna se tačno kada i kako je Novi Bečej dobio svoje ime, ko ga je i kada osnovao. Jedno je sigurno - Bečej je sa svojom tvrđavom zauzimao značajno mesto na spisku onih, koji su imali uticaja na državnu politiku u sledu istorijskih događaja ponekad i na široj teritoriji.

Posle propasti naselja, koje se u doba Rimljana nalazilo na mestu današnjeg Novog Bečeja, o njemu se, kao što je slučaj i sa drugim naseljima u Banatu, prilično dugo ne čuje ništa, ali već u doba Ištvana I (997—1038) Bečej se javlja kao naseljeno mesto, a uskoro se pominje kao selo.

U prvom razdoblju svog ponovnog nastanka — piše Sentklarai — Bečej je pripojen nekadašnjoj Bečejskoj županiji, koja je, možda, dobila ime i od kasnijeg Velikog Bečkereka, kojeg su, u prvo vreme, takođe zvali Beče. Granice županija su od Kneza Gejze naovamo često menjane, ali smatra ovaj autor da je nekadašnja bečejska županija identična sa županjiom Torontal.

Bečej se 1332. godine javlja na listi onih mesta koja plaćaju desetak glavnom torontalskom župskom uredu. On je u to vreme već bio oveće mesto. U Torontalskoj županiji zabeležen je kao prvi civitas, da bi ga ponovo našli 1440. kao opidum. Tada se već i Arača (1441), pa zatim Bečkerek i Bašaid javljaju kao opidumi.

Seobe Srba u krajeve preko Save i Dunava javljaju se još pre Kosovske bitke. Posle nje, nastavljaju se sve do kraja sedamnaestog veka, a u Banat i do kraja osamnaestog veka. Porazom na Kosovu, 1389. godine, nastaju veća povlačenja Srba prema severu.

Prve Srbe preveo je u Banat, pred kraj četrnaestog veka, Dmitar, sin kralja Vukašina i brat Kraljevića Marka. Ali tek pod despotom Stefanom Lazarevićem i Đurđem Brankovićem dolazi do sistematskog naseljavanja Srba u Banatu.

Ratovi između Mađara i Turaka takođe su prisiljavali Srbe da se povlače prema severu i zapadu. Njihov položaj bio je izuzetno težak, jer su se svi ti ratovi vodili na teritoriji na kojoj su oni živeli.

Posle pada Smedereva (1459), turske čete su upadale u južne krajeve Ugarske i pustošile naselja blizu Save i Dunava. Zbog tih upada granica Ugarske skoro je opustela.

Nalazeći se u krajevima koji su stalno bili izloženi turskim upadima, srpski plemići su tražili pomoć od ugarske vlade, ali je nisu nikad dobili. Čitavo stoleće bile su skoro isključivo srpske čete, u prvim redovima ugarske vojske. Privilegije koje su vlasti davale Srbima neposredno pred ratne ili druge sudbonosne trenutke, po prestanku opasnosti ukidane su, pa kasnije slična obećanja nisu mogla imati nikakvo dejstvo. Oduševljenja nije bilo, u prvom redu zbog zamorenosti i iscrpljenosti, a takođe i saznanje da je sve to samo zavaravanje. Ni sama ideja borbe hrišćanstva protiv muslimana nije za Srbe više imala nekadašnji značaj.

Posle završetka rata s Persijom krajem 1549. godine Sulejman prenosi težište svoje politike ponovo na Ugarsku, tj. na Erdelj. Tako je februara 1551. zahtevao da se isplati zaostali harač i da se Turcima preda Bečej i Bečkerek, kao i drugi gradovi u Banatu.

Ugarski sabor odbio je zahtev o predaji Bečeja i Bečkereka, te početkom leta 1551. godine došao je u Banat general Kastaldo sa slabom vojnom silom i zaposedne utvrđena mesta Bečej, Bečkerek, Temišvar i neka druga. U Temišvar je stiglo Aldaninih 400 konjanika, 2000 husara Andrije Batorija, 1000 Srba konjanika i 100 hajduka. O svemu tome Turci su, preko svojih ljudi, bili obavešteni, pa Sultan naredi rumeliskom beglerbegu Mehmedu Sokoloviću da zauzme utvrđena mesta u Banatu.

Istoričari smatraju da je prilično teško proučavati prilike i život našeg naroda u šesnaestom i sedamnaestom veku i kada se radi o jednom relativno širem području, kao što je, na primer, Banat. Još teže je kada se proučavanje svede na usku teritoriju, na jedno manje mesto kao što je Novi Bečej. 

Jedini izvori za proučavanje Banata su putopisi, pa i u tim izvorima Bečej je često zaobilažen. Putevi prvog reda, ili svetski putevi, vodili su odvajkada Dunavom i pored Dunava. Kako je Banat pretežno pored Tise, gde su se pružale nepregledne močvare, te i u putopisima nalazimo najmanje zabeležaka o njemu i njegovom stanovništvu. Objavljeni turski spomenici u Banatu, koje je izdala mađarska Akademija nauka, govore o srpskim naseljima s obe strane Moriša i još severnije. Ovde se ističu srpska naselja jer drugih u to vreme u Banatu i nije bilo.

Porazom Turaka kod Beča 1683. godine, nastavljeno je s njihovim proterivanjem i oslobađanjem gradova: Budima 1686, Segedina 1687, Beograda 1688, sve do Niša, Prištine, Peći, Prizrena i Skoplja.

U bici kod Kačanika 1690. godine poražena je austrijska vojska i u bekstvu napušta sve krajeve do Niša.

Turci su vrlo nemilosrdno kažnjavali hrišćansko stanovništvo, u krajevima iz kojih je potisnuta austrijska vojska, zbog njihovog neverstva u periodu povlačenja Turske iz ovih krajeva.

Posle pobede Austrije nad Turcima kod Sente, 11. septembra 1697. godine, Turci su se povukli u Banat, trupe pod komandom Evgenija Savojskog, nastavile su da ih gone i na levoj obali Tise u pravcu Beograda. Tako su oslobođeni Bečej, Bečkerek i nastavljen dalji put prema jugu, iako je istočni deo Banata s Temišvarom ostao u turskim rukama.

Mir je, s priličnim odugovlačenjem, zaključen tek 1699. godine u Sremskim Karlovcima. Prema odredbama Karlovačkog mira, Turci su potpuno napustili Bačku i zapadni deo Srema od Slankamena u pravcu Morovića na Bosutu, dok je istočni deo Srema i ceo Banat pripao Turcima. Posle potpisivanja mirovnog ugovora nastalo je prilično odugovlačenje oko napuštanja Banata od strane austrougarske vojske.

Nije prošlo mnogo vremena od zaključenja Karlovačkog mira, dolazi do ponovnog rata između Austrije i Turske (1714—1718). U tom ratu Austrijanci su oslobodili Banat, istočni deo Srema, 15. avgusta 1717. osvoje Beograd, a zatim i krajeve južno od Dunava i Save, sve do Niša.

Zaključenim mirom u Požarevcu 21. jula 1718. godine između Austrije, Mletačke Republike, s jedne, i Turske, s druge strane, pripali su Austriji Banat i ceo Srem, gradovi — Beograd, Šabac, Bjeljina, Brčko i na jugu Srbije sve do Paraćina.

Posle proterivanja Turaka i Požarevačkog mira želela je Austrija, iz strateško-politličkih razloga, da Banat pretvori, u privrednom pogledu, u najnaprednije područje. Zbog toga ga nije pripojila Ugarsikoj, nego je, na predlog Evgenija Savojskog, stvorena posebna pokrajina pod imenom »Tamiški Banat« koji je bio vezan neposredno za Dvor. Sva zemlja i druga materijalna dobra postali su kameralno-državno dobro. Za guvernera Banata postavljen je generali grof Klaudije Mersi.

Banat, u stvari, nikada nije činio jednu celinu pa ni u etničkom pogledu. Istočni — brdoviti deo, naseljen pretežno Rumunima, oduvek se odvajao od zapadnog — ravnog Banata koji su uglavnom naseljavali Srbi. Brdoviti — istočni deo nekada je predstavljao celinu s Erdeljom.

Posle Karlovačkog, a zatim Požarevačkog mira i proterivanja Turaka iz Banata i severnog dela Srbije prestala je potreba za Potisko-pomoriškom granicom. Nastali period zatišja odgovarao je Dvoru da sprovede kolonizaciju Nemaca, a Srbima da se odloži razvojačenje granice i njihovo pretvaranje u kmetove ugarskim spahijama.

Marija Terezija, navodno, nije želela da teritorije Potisko-pomoriške granice pripoji županijama, ali je na navaljivanje mađarskog plemstva to ipak učinila 1741. godine.

Stvarno razvojačenje granice nastalo je tek 1750. godine, a Srbima je ponuđeno da pređu u Banat, ili da ostanu u svojim dotadašnjim mestima, ali pod županijskom upravom. Nekako se u to vreme povela akcija, od strane katoličke crkve, za prelazak u katoličku veru (unijaćenje), što je još više uznemirilo Srbe, pa se uveliko počelo govoriti o odlasku u Rusiju.

Mađari su, sve do poraza, kod Mohača 1526. godine, bili najbrojniji narod na teritoriji današnje Vojvodine, što se ne može reći i za Banat gde su Srbi, u odnosu na ostale krajeve Vojvodine, bili najbrojniji.

Za vreme turske vladavine čitava današnja Vojvodina i deo Srema koji je pripao Hrvatskoj, a i Baranja bili su naseljeni Srbima i na mađarskim geografskim kartama bili su ovi krajevi označeni kao »Racország«.

Dvor je želeo da naseljavanjem Nemaca u Banat i Bačku sprovede germanizaciju. Pored toga, smatralo se, da se ne postiže ništa ako bi Mađare iz jednog kraja zemlje prebacili u drugi, jer će tada onaj kraj ostati bez radne snage, te je navodno zato i odlagao naseljavanje Mađara u te krajeve.

Jevreji se javljaju u Mađarskoj još u vreme prvih kraljeva, a intenzivnija naseljavanja nastaju posle progona iz Češke i drugih zemalja zapadne Evrope uoči i za vreme krstaških ratova. Ne samo da su u Mađarskoj i Poljskoj našli spas, već su se u tim zemljama posebno obogatili. To naravno ne treba shvatiti da im od tog doba nisu stvarane i razne teškoće možda slične onima koje su Jevreji doživljavali i u drugim zemljama srednje i zapadne Evorpe. Poznate su, na primer, teškoće koje su im austrijske vlasti stvarale oko nastanjivanja u Banatu, posle proterivanja Turaka ili u mestima bliže granici. Njihovo naseljavanje nastaje u drugoj polovini osamnaestog veka, a to su bili aškenaski Jevreji iz Mađarske, Slovačke, Poljske i Nemačke.

Romi su poreklom iz Azije, a smatra se da im je stara postojbina Indija, koju su napustili između devetog i jedanaestog veka. Pre dolaska u Evropu, duže su se zadržali u Persiji, Maloj Aziji i Siriji. U Evropu su došli tokom četrnaestog veka: jedni preko severne Afrike u Španiju, a drugi preko Male Azije na Balkan. Na Kritu se javljaju 1322, na Krfu 1346, u Vlaškoj 1370, u Zagrebu 1378, u Mađarskoj i Nemačkoj 1417. Iz Evrope su se širili na druge kontinente.

Velike slobodne površine zemlje pod ritovima, livadama i šumama i slaba naseljenost Banata, uz veliku ličnu nesigurnost stanovništva pod Turcima, naterali su stanovništvo Banata da živi svojevrsnim nomadskim životom. Svojevrsnim utoliko, što su tako živeli i oni koji su se bavili ratarstvom.

Da bi se mogli lakše oslobađati pojedinih krajeva i nastanjivati u novim, ljudi su gradili kolibe i šupe od pletera i trske, zemunice i slično što se u datom trenutku sve lako ostavljalo i na drugom mestu opet, s malo truda, podiglo. Čežnja za prethodnim mestom se nije javljala, jer je nastanjenje, na određenom području imalo privremeni karakter, dok se ne iskoristi zemlja ili paša. Takav način života zadržao se skoro sve do polovine osamnaestog veka.

Zemlja u Banatu, kao što je već istaknuto, pripadala je caru, koji je daje u posed s pravom nasleđa. Zemlju nasleđuje najstariji sin, a svoju braću isplaćuje sa 3/4 otkupne vrednosti.

Zemljišni posed je deljen u zavisnosti od veličine porodice, a sastojao se: od cele, polovine i četvrtine sesije. Cela sesija, prema planu Kempele, za Banat iznosila je 37 jutara i to: 24 jutra oranice, jedno jutro bašte i dvorišta, 6 jutara livada i šest jutara utrine, što je ukupno 37 jutara ili lanaca (šta je u tom kraju uobičajeno kao naziv). Polovina sesije sesastojala iz 21 jutra (lanca) i to: 12—1—4—4 jutra; četvrtina je imala 13 jutara 6—1—3—3.

U Tamiškom Banatu, na donjem toku Tise i na Dunavu organizovana je 1766—1768. Vojna krajina (granica). Tada su, čete srpske milicije, osnovano u severnom Banatu, pripale civilnoj vlasti. Ko je hteo da ostane u vojnoj službi morao je preći u Srpsku banatsku vojnu krajinu (granicu). Preseljenje prijavljenih za vojnu službu izvršeno je 1768—1774. godine. Tom prilikom je dosta Srba napustilo Vranjevo i preselilo se u južni Banat u Vojnu krajinu, a sa njima je prešlo i 13 Mađara zanatlija koliko ih je svega bilo u Vranjevu.

Prebacivanje banatske milicije pod civilnu vlast i osnivanje Vojne granice uznemirilo je Srbe. Nisu se ni »ogrejali« na novom ognjištu, posle ukidanja Potisko—pomoriške granice i njihovog prelaska u Banat, a sad treba ponovo sve ostaviti i seliti se u druge krajeve.