Nasleđe i identitet: Kuća Glavaševih - Dragulj istorije Vranjeva

Otkrijte bogato nasleđe i kulturni identitet Vranjeva kroz priču o Kući Glavaševih. Ova arhitektonski značajna građevina predstavlja simbol prošlosti i identiteta ovog područja. Sa svojom klasičnom varijantom klasicističkog stila, bogatom dekoracijom i dubokim korenima u istoriji, kuća odiše karakterom i priča priču o vremenima koja su oblikovala zajednicu. Pročitajte više o njenim karakteristikama, arhitektonskim detaljima i ulozi u kulturnom životu Vranjeva. Kuća Glavaševih ne samo da čuva nasleđe, već i inspiriše viziju budućnosti, podstičući svest o važnosti očuvanja kulturnog identiteta za generacije koje dolaze.

dr Vladimir Glavaš

Istorijski podaci

Sredinom XVIII veka, nakon razvojačenja Potisko-pomoriške granice, na inicijativu mađarskog plemstva bečki dvor je Srbima ponudio da pređu u Banat ili da ostanu pod ugarskom županijskom upravom. Deo Srba se preselio u Rusiju, a deo prešao u Banat. U severnom Banatu je tada formirano šest graničarskih četa za održavanje reda, odbranu i zaštitu od Tise i omogućavanje redovnog rečnog saobraćaja. Sedište jedne od tih četa bilo je u Vranjevu, koje se prostiralo od ruševina bečejske tvrđave do nekadašnjeg jezera Bakto (Pakto) u blizini pristaništa na Tisi zvanom Gustoš, nešto severnije od današnjeg velikog magacina na nasipu pored Tise na izlasku iz Novog Bečeja. Tu se kasnije razvilo selo Vranovo, zvano šanac Vranjevo. Posle razvojačenja granice, mnogi Srbi graničari iz Starog Bečeja, Bačkog Petrovog sela i Mola naselili su se u šancu.

Prvo jezgro Vranjeva formirano je na prostoru od ugla današnjih ulica Josifa Marinkovića i Ivana Milutinovića pa do ugla Ulice Josifa Marinkovića I 7. jula, a vremenom se širilo na jug prema Novom Bečeju i na sever prema Malom Begeju. Prva crkva bila je na istom mestu gde je i sadašnja Srpska pravoslavna crkva, sagrađena početkom XIX veka.

Kada je 1774. godine formiran Velikokikindski dištrikt, koji je sačinjavalo deset srpskih naselјa severnog Banata, uklјučujući i Kikindu, Vranjevo je ušlo u njegov sastav, beležeći vrlo brz ekonomski razvoj zahvalјujući povolјnom položaju na Tisi i trgovini žitom. U njemu su bili glavni žitni magacini čitavog Dištrikta. Za relativno kratko vreme Vranjevo postaje, posle Kikinde, druga varoš u Dištriktu.

Prema popisu iz 1781. godine, u Velikokikindskom dištriktu bilo je 71 suvača, od toga 9 u Vranjevu. U Novom Bečeju i Vranjevu bilo je i vodenica na Tisi. Prema podacima iz 1862. godine, u Vranjevu je bilo 13 vodenica. Vetrenjače su postepeno potiskivale suvače i vodenice, jer su bile jeftinije i lakše za održavanje, a koristile su i besplatnu energiju. U Vranjevu su dvadesetih godina XX veka žito mlele tri vetrenjače.

Vranjevo je u periodu od završetka velike bune 1848-49. godine pa sve do Prvog svetskog rata, neprekidno napredovalo. Ono se razvijalo kao polјoprivredno mesto, a polјoprivreda je u okviru Austrije i kasnije Austrougarske kao feudalne države, uživala u izvesnom smislu povlašćen položaj. Veliki atar i dosta obradive zemlјe omogućili su bogaćenje pojedinaca, te je u Vranjevu bilo, za srpske seoske prilike prilično rano, roditelјa koji su nastojali da svoju decu školuju po većim gradskim centrima tadašnje države.

Ta deca su po povratku unosila revolucionarne promene u način života porodice i društva. Za razliku od drugih sela u Banatu, u Vranjevu se živelo dosta udobno. To se pre svega misli na imućniji sloj zemlјoradnika i trgovaca čija su deca po povratku sa školovanja tek počela da stiču građanski status.

Iako se Vranjevo od sredine XIX veka neprekidno razvijalo, njegov napredak nije tekao pravolinijski, jer promene koje su se dešavale na širem planu privrednog razvoja tog dela Banata odražavale su se i na njegov razvoj.

Posle ukidanja Velikokikindskog dištrikta 1876. godine i njegovog priklјučenja Torontalskoj županiji, Vranjevo, Karlovo (deo Novog Miloševa), Kumane, Melenci i Taraš pripali su novobečejskom srezu.

Ukidanjem Dištrikta i izgradnjom železničke pruge Segedin-Kikinda-Temišvar, pedesetih godina XIX veka, kao i drugih pruga u Banatu, Vranjevo je potpuno izgubilo značaj u trgovini žitaricama, jer su magacini prestali da budu interesantni za mesta koja su ranije pripadala Dištriktu. Transport roba nije se više obavlјao lađama već sada mnogo bržim i jeftinijim železničkim putem. Iako Novi Bečej prestaje da bude glavna izvozna luka i centar trgovine pšenicom u Austrijskom carstvu, on još uvek ima značaja u trgovini ostalom robom jer su mu kao centru sreza pripojena okolna veća sela. Primat u trgovini sada preuzima Kikinda, posebno izgradnjom železničke pruge Veliki Bečkerek - Velika Kikinda 1883. godine.

Vreme s kraja XIX veka pa do Prvog svetskog rata predstavlјalo je za Novi Bečej i Vranjevo period intenzivnog građenja i razvoja, promene izgleda, ne samo najužeg centra nego i mnogih okolnih ulica. U tom periodu izgrađene su mnoge javne zgrade (škole, sud, banke i štedionice, hoteli i kafane), kao i privatne kuće bogatijih građana koje su do danas sačuvane. Industrijska preduzeća koja su postojala u Vranjevu još od 1869. godine, izgranjom ciglane, takođe su doprinela privrednom napretku ovoga mesta. Pored ciglane, izgrađena je i pivara 1910. godine, kao i dva mlina pa valјke koji su služili za proizvodnju brašna.

Godine 1896. Novi Bečej zvanično menјa naziv u Turski Bečej, dok je Vranjevo još osam godina ranije postalo „ Arač”. Ovi nazivi ostali su sve do 1919. kada su im vraćeni stari.

Pored promena u ekonomskom i privrednom pogledu, u ovom periodu su ss odvijale i vrlo značajne pozitivne promene u kulturnom životu.

Važniji događaji iz kulturne istorije Vranjeva od sredine XIX veka jesu osnivanje diletantske pozorišne družine, kasnije prvog srpskog profesionalnog pozorišta 1860. godine, zatim osnivanje Srpske čitaonice 1879. godine, pevačkog društva i organizovanje drugih kulturnih društava i udruženja koja su doprinela bogaćenju društvenog života i stvarala uslove za brži kulturni napredak Vranjeva. Ovom napretku svakako su doprineli rođeni Vranjevčani, Jovan Knežević - Caca (1818-1863), koji je od diletantske družine osnovao prvo srpsko profesionalno pozorište u Vranjevu u kojem su svi članovi novog pozorišta bili plaćeni, a gluma im je postala jedino zanimanjs, Draginja Ružić Popović (1834-1903), prva srpska profesionalna glumica, dr Jene Sentklarai (1843-1925), naučnik i akademik, dopisni član Mađarske državne akademije nauka i član Srpskog učenog društva, Josif Marinković (1851-1931), kompozitor, dirigent, horovođa, profesor muzike i dopisni član Srpske kralјevske akademije nauka od 1907. godine i dr Vladimir Glavaš.

Dr Vladimir Glavaš rođen je 1834. godine u bogatoj vranjevačkoj porodici, od oca Pavla (Pavela) i majke Perside, čiji su preci bili srpski graničari Potisko-pomoriške vojne granice. Pošto je Vranjevo bilo glavni centar izvoza banatskog žita, mnogi Vranjevčani, među kojima su bili i Glavaševi, obogatili su se zahvlјujući trgovini. Među njima je bio i Vladimirov otac koji je trgovao u Požunu (Bratislavi), gde je svog sina i dao na školovanje, prvo na licej koji je pohađao 1851. godine, a gimnaziju sledeće dve godine. Prava je studirao u istom gradu, a doktorirao je 30. oktobra 1862. godine u Pragu. U vreme svog školovanja družio se najčešće sa kasnije poznatim Jovanom Jovanovićem Zmajem. Posle doktoriranja vraća se u svoje Vranjevo, gde pokušava da se bavi advokaturom. Radio je kratko vreme kao advokat, jer se taj poziv nije slagao sa njegovim moralnim i životnim načelima. Posle zatvaranja kancelarije posvetio se ekonomiji (zemlјoradnji) i od nje živeo u Vranjevu sve do smrti.

Bio je visoko moralan, čestit i human čovek. Vranjevačku sirotinju je pomagao sa nemalim prihodima i hranom, ali i nacionalnu borbu Srba u Austrougarskoj monarhiji i Srba na balkanskom prostoru. Politikom se nije posebno bavio, ali su u njegovu kuću rado dolazili Svetozar Miletić, Đura Jakšić, slikari Aleksići i drugi. Nije se ženio. Kao bogat čovek svoj novac je ulagao u najstariju kulturnu instituciju Srba, Maticu srpsku, čiji je bio jedan od velikih dobrotvora i počasni član. U istoriji ove ustanove zabeleženo je da je on 1901. godine za njen rad i izdavačku delatnost priložio hilјadu kruna. Od 1906. godine bio je jedan od 99 priložnika, među kojima su kao strani državlјani bili i Stevan Sremac, Pavle Aršinov, Andra Đorđević i drugi, svi iz Beograda. Kao prenumerant na sva Matičina izdanja dobijao je obavezni primerak, a 1907. godine, teško bolestan, obavestio je knjigovođu Mladena Narancića iz Starog Bečeja da i te godine pošalјe Matici hilјadu kruna i zamolio ga da ona njemu više ne šalјe obavezni primerak, već Učitelјskom zboru vranjevačke škole.

Umro je u Vranjevu 3. februara 1909. godine, kako je zabeleženo u protokolu umrlih - od srčane bolesti. Sahranjen je uz velike počasti koje mu je odao Crkveni odbor i najviđeniji Vranjevčani toga doba.

Dr Glavaš zaveštao je deo svoje imovine sa kućom u kojoj se rodio Srpskoj pravoslavnoj crkvenoj opštini u Vranjevu, tako da ona posle njegove smrti postaje njeno vlasništvo, a odgovarajući zemlјišni i novčani fond namenio je za školovanje talentovanih učenika iz Vranjeva.

Kuća Vladimira Glavaša nalazi se u zaštićenoj prostorno-kulturno istorijskoj celini „Stari centar Vranjeva”. Granicama celine obuhvaćene su građevine na raskrsnici Ulica Rajka Rakočevića i Josifa Marinkovića, te kuće sa leve i desne strane u Ulici Josifa Marinkovića od raskrsnice sa Ulicom Rajka Rakočevića do broja 73. Ova celina predstavlјa retko očuvan stari centar seoskih naselјa organizovan prema administrativnim merama i zakonima XVIII veka u Vojvodini, sa autentičnim tipskim zgradama stare opštine, škole, kafane i crkvom.

Kuće u glavnoj Ulici Josifa Marinkovića u kojoj se nalazi i kuća Glavaševih, prizemne su, podignute uglavnom tokom XIX veka, sa očuvanim autentičnim izgledom i parcelacijom.

Related Articles