Procena ugroženosti prirodnih vrednosti područja izvršena je na bazi rezultata valorizacije Pokrajinskog zavoda za zaštitu prirode, analize zainteresovanih strana, kao i na osnovu istraživanja kvaliteta životne sredine. Prilikom procene ugroženosti uzeti su u razmatranje i rezultati ranijih istraživanja na ovom prostoru.
Osnovni zaključak nakon izvršenog uvida na terenu i obavljene analize zainteresovanih strana je da javnost nije u dovoljnoj meri upoznata sa nacionalnim i međunarodnim značajem jezera i okoline. Iz navedenog razloga, prirodne vrednosti i pejzažne karakteristike često se smatraju bezvrednim. Kao posledica nepoznavanja funkcionisanja jezerskog ekosistema i vrednosti njihovih ekosistemskih usluga, vlada mišljenje da prirodnu priobalnu vegetaciju treba zameniti veštačkim elementima (npr. obaloutvrde). Na lokacijama na kojima korisnici uništavaju tršćak radi „uređenja“ lokaliteta nastupa erozija obale i gubi se ekosistemska usluga prečišćavanja procednih voda sa antropogenih površina. Korišćenjem četinara za uređenje svojih parcela, lokalno stanovništvo ne doprinosi očuvanju biološke raznovrstnosti, ni znatnom poboljšanju lokalnih klimatskih uslova (četinari zbog minimalnog isparavanja preko listova ne povećavaju vlažnost vazduha i slabo vezuju prašinu). Sa druge strane, veoma često dolazi do uništavanja zaštićenih i strogo zaštićenih vrsta i njihovih staništa (uništavanje travne vegetacije međa uz poljoprivredne parcele, ispred porodičnih kuća itd.). Pošavši od napred navedenog, veliki značaj za buduću zaštitu područja imaju rezultati ankete (videti: Analiza zainteresovanih strana), prema kojima je pokazana spremnost lokalnih poljoprivrednika za primenom organizacionih mera zaštite u očuvanju biološke raznovrsnosti. Pre svega, više od polovine anketiranih bilo saglasno da ustupi deo obradivih površina radi podizanja poljozaštitnih pojaseva i međa. U vezi spremnosti da se očuva pojas prirodne vegetacije između građevinskih objekata i granice budućeg zaštićenog područja, veliki značaj ima činjenica da je za ovu opciju opredeljeno 100% anketiranih u naselju Melenci, pošto veliki procenat građevinske zone naleže na sam obalni deo Rusande. Ova mera takođe predstavlja jedan od preduslova za očuvanje prirodnih vrednosti značajnih za banjski turizam.
Valorizacijom stanja prirodnih vrednosti područja registrovane su negativne promene u populacijama pojedinih vrsta koje su isključivi indikatori zaslanjenih staništa, što govori u prilog progresivnom pogoršanju njihovih stanišnih uslova.
Zaključeno je da su neke strogo zaštićene vrste u osnosu na period pre valorizacije u potpunosti iščezle sa prostora Rusande. Kod biljaka, najupečatljiviji primer je caklenjača caklenjača (Salicornia europaea) koja na Rusandi nije pronađena više od 40 godina (Slavnić, 1943: 402, citirano u Knežević 1990: 195; 1994: 93). Kada su u pitanju ptice, morski žalar (Charadrius alexandrinus) je prestao da se gnezdi na ovom, jednom od samo nekoliko mesta gnežđenja ove vrste u Panonskoj niziji (Dimitrijević, 1977; Gergelj et al. 2000; Szekély, 1997). Konstatovano je da je sveukupan biodiverzitet, izmenom stanišnih uslova u smislu postepenog pogoršavanja kvaliteta staništa, izuzetno ugrožen i da su potrebne upravljačke intervencije kako bi se takvo stanje izmenilo.
Promenama predeonih karakteristika, pre svega fragmentacijom i stvaranjem antropogenih staništa u kojima se sadi visoko zelenilo (parkovi, poljozaštitni pojasevi), menja se sastav životnih zajednica i ugrožava se opstanak retkih i ugroženih vrsta otvorenih travnih (pustarskih) staništa (Herzon& O’Hara, 2007, Morgado et al, 2010, Reino, et al, 2010). Primer za navedenu konstataciju su ostaci stepskih površina zapadno od banjskog kompleksa. Ovaj prostor predviđen je za podizanje zelenih površina, čime se smanjuje pokrovnost najugroženijeg stanišnog tipa prostora. Mere uređenja i održavanja ovih površina ne smeju uključiti nastavak ovakvog načina ozelenjavanja.
Na zaštićenom području registrovana je pojava invazivnih i agresivnih vrsta biljaka koje mogu da budu pretnja očuvanju prostora Rusande, jer podnose povišen salinitet. Najznačajnija od njih je trska Phragmites australis, posebno razvijena na istočnom rubu Velike Rusande, u pojasu širine i do 180m, odnosno na južnom i jugoistočnom rubu Male Rusande, u pojasu širine do 70m.
Uprkos činjenici da ispitivanja sastava vode, koja su vršena 2005. godine (Borosh, 2005) potvrđuju podatke o značajnom salinitetu vode Rusande, evidentno je opadanje vrednosti izmerenih koncentracija soli tokom vremena (videti: Ispitivanje sastava jezerske vode). Opadanje vrednosti izmerenih koncentracija soli od 1866. godine (istraživanja prof. A. Šnajdera) do danas ukazuje na raslanjivanje vode jezera.
Pretpostavlja se da najdominantniji negativan uticaj na proces raslanjivanja imaju neodgovarajuće sprovedene melioracione mere i upuštanje otpadnih voda naselja. Raslanjivanje utiče na postepeno nestajanje karakterističnih slatinskih biljnih zajednica, a posredno dovodi do gubitka diverziteta vrsta koje su vezane za prirodna staništa. Na primer, istraživanja (Ecsedi et al., 2006) su dokazala nestajanje insekata i ptica sa ispitivanih staništa. U cilju očuvanja prirodne hidrološke dinamike područja, neophodno je održavati negativan vodni bilans jezera i svih zaslanjenih staništa tokom sušnog perioda godine.
Lokaliteti na kojima su zapaženi posebno negativni uticaji ljudskih aktivnosti na staništa strogo zaštićenih vrsta su:
- Severna obalna linija Velike Rusande, koja je u dužini od 1080 metara uzurpirana od strane vlasnika zemljišta čije se parcele dodiruju sa granicom zaštićenog područja. To za rezultat ima veće ili manje „irupcije“ poljoprivredne mehanizacije u slane livade na obodu, koje, u zavisnosti od hidroloških prilika, idu i do same obale Jezera. Takva aktivnost ugrožava staništa brojnih strogo zaštićenih vrsta, a naročito panonske jurčice (Suaeda pannonica) i brojnih vrsta šljukarica Charadriformes.
- Pašnjak iza parkovskog prostora graniči se sa oranicama (granična linija iznosi oko 700 metara), a njihovi vlasnici veoma često oranjem ulaze u zaštićeno područje. Površine sveže preoranih slanih livada, posebno na staništu vivka (Vanellus vanellus) registrovane su 2010. i 2011. godine. Takođe, prostor neposredno pored depresije preko koje voda teče u pravcu Velike Rusande služi kao mesto „testiranja“ poljoprivredne mehanizacije, nakon čega se izorani pašnjak veoma sporo revitalizuje.
- Triangla (deo melenačkog Ostrova) predstavlja prostor na kome su tokom 2011. godine registrovana veoma obimna preoravanja livada, koje su valorizovane kao staništa strogo zaštićenih vrsta.
Procena stanja životne sredine izvršena je na bazi podataka o praćenju kvaliteta vode, sedimenta i zemljišta, na osnovu drugih vidova istraživanja na terenu, kao i upoređivanjem rezultata istraživanja sa literaturnim podacima datim za prostore sa istim ili sličnim ekološkim i predeonim karakteristikama.
Istraživanjima na terenu utvrđeno je da posebnu opasnost za stanje kvaliteta vode i sedimenta u jezeru predstavljaju delatnosti u okviru građevinskog područja, pre svega preko uticaja neprečišćenih komunalnih i atmosferskih voda i sa baštenskih površina naselja Melenci. Iako zdravstveno-lečilišni kompleks poseduje interni kanalizacioni sistem i uređaj za prečišćavanje otpadnih voda, za većinu zagađujućih materija utvrđene su vrednosti više od dozvoljenih. Treba imati u vidu i činjenicu da su zakonske vrednosti dozvoljenog unosa zagađujućih materija definisane u skladu sa funkcionalnošću tekućih vodoprijemnika, iako je za stajaće vode utvrđena veća osetljivost na unos organskog zagađenja, teških metala i otrovnih materija. Pri tome je važno naglasiti da je problem eutrofikacije najizraženiji kod plitkih stajaćih voda, kakvo je jezero Rusanda. Svako povećanje sadržaja organskih materija, unos opasnih materija i teških metala menja sastav vode i sedimenta, a time i strukturu zaslanjenih ekosistema. Ove promene utiču i na kvalitet peloida koji se koristi u lečilišne svrhe. Za zaštitu jezera i razvoj turizma na ovom prostoru od velikog značaja je izgradnja kanalizacione infrastrukture i sistema za prečišćavanje otpadnih voda.
Dimenzionisanje sistema za prečišćavanje otpadnih voda mora uzeti u obzir karakteristike budućeg recipijenta.
Značajan problem u očuvanju slatina i močvarnih staništa predstavljaju lokacije na kojima je registrovano odlaganje otpadnih materija čvrstog i tečnog agregatnog stanja, među kojima su opasne materije (ambalaža otrovnih supstanci, otpadna ulja, naftni derivati i dr). Navedeni tipovi staništa pripadaju ekološki osetljivim prostorima, zbog prisustva visokih podzemnih voda na širem području. Bilo kakve promene u kvalitetu podzemnih voda za kratko vreme se manifestuju na čitavom području u kontaktu sa prvom izdani. Ovakavim načinom upravljanja opasnim otpadom, trajno se ugrožava širi prostor oko registrovanih lokacija.
Posledice neodgovarajuće poljoprivredne prakse u ratarstvu manifestuju se pogoršanjem kvaliteta zemljišta, površinskih i podzemnih voda. Ključne zagađujuće materije koje vode poreklo iz đubriva i pesticida izazivaju izmenu hemizma staništa i promene u biljnim zajednicama. Kao rezultat toga, sastav biljnih vrsta, vegetacija i geomorfološki mozaik postaje sve homogeniji, nivo nutrijenata ostaje visok a javlja se proliferacija ruderalnih i invanzivnih vrsta biljaka (Demeter & Veen, 2001).
Direktan kontakt sa intenzivnom poljoprivredom (povećanje sadržaja organskih materija, intenzivno pašarenje i preoravanje) sa smanjenjem saliniteta pogoduje ruderalnim vrstama i podržava preterani razvoj tršćaka Phragmites australis, zuke Bolboschoenus maritimus i rogoza Typha spp., koji imaju potencijal da kreiraju gust vegetacioni pokrivač u roku od nekoliko meseci (Chytry, 2007).
Zbog nedostatka pufer pojasa, sa vinogradarskih površina deo zemljišnog supstrata sa sadržajem bakra dospeva u jezero. Bakar i komponente pesticida koje se čvršće vezuju za zemljište mogu biti efikasno odstranjene od strane vegetacije pufer pojasa (Radkins et al., 1998). Kada se pravilno održavaju, puferi mogu da uklone do 97% sedimenta koji se prenosi u pravcu jezera (Lee et al. 2003; Lowrance et al., 2002).
Upotreba pufera za otklanjanje posledica erozije smanjuje troškove uklanjanja sedimenta i potrebu za remedijacijom (Schultz et al., 1997).
Imajući u vidu činjenicu da su (relativno) povoljni rezultati istraživanja uticaja ostataka pesticida na kvalitet životne sredine verovatnije posledica dugogodišnje nepovoljne ekonomske situacije nego racionalne upotrebe, sa poboljšanjem kupovne moći poljoprivrednih proizvođača može se očekivati povećanje koncentracija zagađujućih materija, sa negativnim posledicama na kvalitet okruženja i stanje biodiverziteta. Iz tog razloga, neophodno je organizovati kontinualno praćenje ključnih parametara stanja elemenata životne sredine u zoni uticaja na zaštićeno područje. Na osnovu rezultata monitoringa, potrebno je organizovati odgovarajuće obrazovanje poljoprivrednih proizvođača, u cilju što efektivnije realizacije pripremnih aktivnosti na uvođenju adekvatnih agroekoloških mera i lokalnih strategija ruralnog razvoja (što je u saglasnosti sa principima Strategije ruralnog razvoja RS).
Sa jedne strane, značaj biodiverziteta u održanju i obnavljanju resursa za poljoprivrednu proizvodnju i obavljanju brojnih ekosistemskih usluga za potrebe očuvanja agrarnih površina, a sa druge, važnost poštovanja principa dobre poljoprivredne prakse u očuvanju biodiverziteta, ukazuju na neophodnost kontinualne saradnje sektora poljoprivrede, zaštite prirode i zaštite životne sredine na svim nivoima upravljanja prirodnim resursima. U okruženju zaštićenih oblasti, ovo se posebno odnosi na razmatranje mogućnosti uvođenja organske poljoprivrede (ili poboljšanja konvencionalnih vidova poljoprivredne proizvodnje pravilnim rukovanjem stajnjakom, planiranjem đubrenja i korišćenja pesticida, poštovanjem principa rotacije kultura), zatim podizanjem i održavanjem poljozaštitnih pojaseva i međa, sprovođenjem ispaše u skladu sa karakteristikama i kapacitetom pašnjaka i sl.
Razvoj turizma veoma često može biti u koliziji sa zaštitom područja. Neminovni konflikti razvoja turizma i opstanka biodiverziteta najčešće se javljaju zbog neadekvatnog načina korišćenja prostora (pre svega obale i priobalne zone jezera), što vodi daljoj degradaciji ekosistema. Da bi se korišćenje zaštićenog područja za razvoj turizma odvijalo na ekološki održiv način, prirodne i pejzažne vrednosti područja moraju biti posmatrane kao delovi turističke ponude. Očuvanje prirodnih vrednosti područja može predstavljati osnovu za razvoj različitih vidova turizma, čime se postiže diverzifikacija ruralne ekonomije i poboljšanje kvaliteta života u ruralnim oblastima. U tom smislu, može se smatrati veoma ohrabrujućom činjenica da u mogućnost učešća lokalnih subjekata u zajedničkom planiranju održivih vidova razvoja područja (pre svega eko-turizma), na nivou čitavog razmatranog područja veruje preko 80% učesnika ankete iz oba naselja (Kicošev i sar, 2011).
