Banat, velika i plodna ravnica, ali gusto prošarana močvarama i rečnim rukavcima, postala je u drugoj polovini XVIII veka poprište migracije raznih naroda. Starosedelački narodi Srbi i Mađari bili su, posle velikih austro-turskih ratova i epidemija kuge, veoma razređeni, a prostrane oblasti bile su prazne, pa su tadanje vlasti preduzimale mere da se one popune i da se u njima stabilizuje stanovništvo (Dušan Popović: Srbi u Banatu - str. 56-57).
Naseljavali su se Mađari i Srbi iz udaljenijih krajeva, a bilo je i direktne kolonizacije koje je vršio austrijski dvor dovodeći iz vrlo udaljenih krajeva Nemce, Francuze, Slovake, Španjolce i druge narodnosne grupe (Lazar Mečkić: Novi Bečej i Vranjevo kroz istoriju - str. 47-48).
Snaženje privrednih potencijala Banata izazivalo je potrebu prisustva preduzimljivih i sposobnih organizatora privrede i razmene. Zbog toga je već sredinom XVIII veka počelo sporo i oprezno deseljavanje Jevreja iz Austrije, Gornje Mađarske, Slovačke, Šlezije, Galicije i Poljske u banatske gradove i sela (Dragoljub Čolić: Učešće Jevreja u razvoju privrede Banata - str. 112).
Govoreći o počecima naseljavanja Jevreja u Banatu, Dragoljub Čolić u svojoj ne objavljenoj monografiji banatskih jevreja ističe mnogobrojne prepreke koje su u to doba činile vlasti na svim nivoima: od opštinske i sreske, do županijske i državne (Dragoljub Čolić: ibid. str. 111-112).
Međutim, proces naseljavanja se ipak nastavljao, pa je napr. grad Veliki Bečkerek već od 1747. godine dobio svoje prve, registrovane stanovnike Jevreje (Dragoljub Čolić: Učešće Jevreja u razvoju privrede Banata - str. 113).
Nemamo podataka o vremenu doseljavanja Jevreja u Novi Bečej i Vranjevo, ali mirne duše možemo prihvatiti mišljenje D. Čolića, da su se, odprilike u drugoj polovini XVIII veka pojavili prvi doseljenici. Proces doseljavanja išao je sporo, jer se u oba mesta teško dobijao status ravnopravnog građanina sa jednakim pravom na rad (Lazar Mečkić: Novi Bečej i Vranjevo kroz istoriju - 57-58).
Naime, zvanično odobrenje za naseljenje – “INKOLAT” mogao je dobiti samo onaj Jevrejin koji se prethodno dokaže kao dobar privrednik i ispravan građanin (Drag. Čolić: ibid. str. 112).
Otežavali su njihovo deseljavanje i starosedeoci koji su bili puni nepoverenja i verske netrpeljivosti. Za njihovu, još nedovoljno razvijenu svest lako su se lepile priče o tajanstvenim verskim obredima Jevreja, koji krvlju hrišćanske dece treba da poprskaju temelje svojih sinagoga (B. Čiplić: Oproštaj s Rahavom - Bgd. 1960. - str. 13)
"... Oderana je žinagoga, lep joj je spao, samo se crvekasta boja drži.
Inoverija kaže da je to od krvi hrišćanske
kojom smo temelje morali da poprskamo kad smo je zidali –
onako kako to naš bog čivutski traži."
Te su predrasude širili i zlonamerni trgovci i zanatlije iz mesta, koji su se bojali konkurencije spretnih i mudrih jevrejskih preduzetnika koji su uvek malim bili zadovoljni, a ulagali su veliki trud da mušteriju zadovolje (D. Čolić: ibis. str. 112).
Zbog svih tih razloga Jevreji u Novom Bečeju i Vranjevu bili su retki, a mnogi od njih živeli su polulegalno po malim zaseocima u okolini, čekajući svoju priliku da se “ubace” u Vranjevo i Novi Bečej. Tek od početka XIX veka nalazi se o njihovom doseljavanju nešto više podataka.
Naime, i županijske vlasti i one u Dištriktu, sve do kraja XVIII veka otežavale su doseljavanje Jevreja, a od početka XIX veka zapaža se promena odnosa prema njima, jer se steklo iskustvo da je doseljavanje ovih vrednih i preduzimljivih ljudi povoljno uticalo na poboljšavanje organizovanosti privrednog života, što je bila osnova za svaki dalji napredak Banata.
Zato se u dokumentima toga vremena počinju češće susretati jevrejska imena. Oni su se postepeno doseljavali prvo u manja sela i zaseoke, pa su se postepeno kretali ka većim privrednim centrima. U svom delu VELIKOKIKINDSKI DIŠTRIKT Vasa Stajić navodi niz takvih slučajeva.
U pomenutom delu Vase Stajića zapaža se pominjanje Jevreja u Vranjevu dosta kasno, iako u Dištriktu već uveliko žive i pominju se Jevreji u drugim sredinama. Tako on navodi primer Jevrejina Moritza iz Kikinde, po zanimanju krčmara, koji je 31. januara 1791. godine optužen za uvredu nanetu beležniku Kikinde, Srbinu, a 14. juna 1793. optužen je u Kikindi Jevrejin Filip Volf, zbog krijumčarenja vina, 19. oktobra iste godine molio je Jevrejin Mihael Majtinski iz Krstura da se skine sekvestar sa njegove kuće i nepokretnosti... 31. maja 1802. selo Taraš tuži svog Jevrejina Rozencvajga da drži mnogu stoku, a neće da plaća popašu... Međutim, prvi citat koji se odnosi na Vranjevo, nalazimo tek u 1834. godini kada je Jevrejin Herman Polak iz Berega tražio inkolat u Vranjevu, sa pozivom na to da je toj varošici činio razne usluge. Iste godine pominje se Jozef Kraus, kao Jevrejin koji već preko dvadeset godina živi u tom selu, kao miran i pošten čovek... Ako bi smo doslovno tumačili ovaj citat, to bi značilo da je dotični Jozef Kraus oko 1810. godine već bio stanovnik Vranjeva, a sigurno nije bio jedini, jer smo već pomenuli da je Jevreja bilo u okolnim selima od samog početka XIX veka. Tome ide u prilog i činjenica da je jevrejsko groblje u Vranjevu utemeljeno 1825. godine, što svakako nije moglo biti učinjeno, dok u Vranjevu nije bilo bar 10-15 porodica (L. Mečkić: Novi Bečej i Vranjevo kroz istoriju – 58).
Ima tu i nečeg nedovoljno poznatog, jer sam Vasa Stajić navodi: “Jedno ne razumemo zasad. Već ima Jevreja i u Kikindi i po selima Dištrikta, a ipak, kad god koji Jevrejin zatraži inkolat (pravo da se nastani), odbija se s pozivom na više naredbe, po kojima Jevrejin nije kvalifikovan da dobije inkolat. Možda to znači: drugo je “stanovnik” a drugo “toleratus Iudaeus”.
Sve ovo navodi na zaključak da se naseljavanje Jevreja u mestima Dištrikta odvijalo stihijski i da su naseljenici, verovatno prvo morali preći jedan status “toleratus Iudaeus”, što će reći neke vrste prava naseljenja, ali bez potpunih građanskih prava. Smatraćemo zato da su prvi naseljenici Jevreji u Vranjevo doselili kad i u ostala mesta Dištrikta, a to je sam kraj XVIII i početak XIX veka. Ovo utoliko pre što je Vranjevo u to vreme bilo u svom trgovačkom usponu, kao centar izvozne trgovine Dištrikta. Može se, s pravom pretpostaviti da je Vranjevo bilo naseljavano Jevrejima u isto vreme kad i Kikinda.
Iz podataka do kojih smo mogli doći za XIX vek, vidi se da je broj Jevreja u prvoj polovini tog veka bio u Vranjevu u porastu, a da je taj broj na kraju veka naglo opao: od šezdeset duša 1851. godine do četiri duše 1900. godine. Iz raspoloživih podataka o brojnom stanju Jevreja u Novom Bečeju i Vranjevu možemo vršiti upoređenja:
| |
1825. |
1851. |
1870. |
1900. |
1910. |
1931. |
| Vranjevo |
24 |
60 |
? |
4 |
4 |
4 |
| Novi Bečej |
? |
? |
190 |
178 |
224 |
136 |
Ovo opadanje se verovatno može dovesti u vezu sa preseljavanjem Jevreja u novi Bečej jer su se u Novom Bečeju u poslednjim dekadama XIX veka dinamizirali privredni tokovi i poboljšali uslovi za preduzimljive trgovce. Tome je svakako doprinosila i činjenica što je Novi Bečej bio mesto naseljeno mnogo više mađarskim življem, prema kojima su Jevreji osećali veću bliskost. Mi nemamo jasnu sliku o tome kako se stvarala novobečejska jevrejska zajednica ali imamo razloga da pretpostavimo da je za Novi Bečej i Vranjevo to učinjeno verovatno zajedno.
Pretpostavku o zajedničkom stvaranju verske zajednice jevreja Novog Bečeja i Vranjeva zasnivamo na činjenici što je jevrejsko groblje utemeljeno u Vranjevu 1825. godine, dok u Novom Bečeju jevrejskog groblja nikada nije bilo. Može se pretpostaviti isto tako da je u Vranjevu u to doba bilo bar 20-30 porodica, a možda u Novom Bečeju sličan broj. Međutim, početkom XX veka velika većina Jevreja živela je u Novom Bečeju.
O samom naseljavanju Jevreja u Novom Bečeju u ovom momentu nemamo niti arhivskih, niti istorijskih podataka. Pošto je Novi Bečej bio u županijskoj jurisdikciji, uslovi naseljavanja nisu morali biti isti kao u Vranjevu, a verujemo da su oni bili rigorozniji sve do 1840. godine, kada je na Državnom saboru u Požunu donesen XXIX Zakonski članak kojim se Jevrejima “... priznaje pravo boravka svuda po Ugarskoj, Hrvatskoj i Slavoniji, ako su u Ugarskoj rođeni i ako su na zakonski način dobili inkolat, a u moralnom pogledu im se ništa ne može zameriti”.
U osnovi možemo predpostaviti da je naseljavanje i u Novom Bečeju počelo nešto posle onog u Velikom Bečkereku, jer je i Novi Bečej u to doba bio interesantan, kao centar jake izvozne trgovine. Sigurno da je i tu bilo sličnih ometanja kao što su ona navedena za Vranjevo, te da je bilo više onih Jevreja koji su bili “toleratus Iudaeus”, a to će reći sa nepotpunim građanskim pravima i sa ograničenjima u pogledu mogućnosti za trgovinu ili neke druge oblike privređivanja.
Na osnovu svega što smo gore izneli služićemo se postavkom da su Jevreji u Novom Bečeju i Vranjevu doseljavali počev od devedesetih godina XVIII veka, a da je sredinom druge decenije XIX veka bila formirana verska opština, pošto je ona bila sposobna da 1825. godine stvori svoje groblje.
Ovakvoj pretpostavci ide u prilog i nedovoljno proverena činjenica da je u Vranjevu postojala sinagoga početkom XX veka. Naime, od dva devedesotogodišnjaka: Sekereš Ištvana - starijeg i Mojicki Slavka iz Vranjeva, potiču izjave da su se oni kao deca osnovnoškolskog uzrasta (do 10 godina) igrali u porti jevrejske crkve u Vranjevu. To se odnosi na vreme 1900.-1910. godine. Izjave su davali odvojeno, a obojica su identično tvrdili da je crkva bila vrlo mala i neugledna, a da je porta (crkveno dvorište) bila vrlo velika i pogodna za dečju igru. Isto su tako obojica jednako tvrdili da je ona prestala sa radom u vreme kada su oni završili osnovnu školu, a to je oko 1910. godine. Sećanja Mojicki Slavka spominju da se u toj maloj crkvi okupljalo 20-30 duša uglavnom siromašnog stanja, a da su neki od ovih ljudi u sezoni okopavali kukuruze kod bogatih seljaka (Izjave Sekereš Ištvana - starijeg i Mojicki Slavka - PRILOZI: Izjave i svedočenja. Možemo da pretpostavimo da je ova mala bogomolja bila prva i da je ona u to doba služila i Jevrejima Novog Bečeja, pošto je sinagoga u Novom Bečeju podignuta 1865. godine, a teško je poverovati da su Jevreji u ova naša dva mesta bili bez bogomolje do tog vremena. Ovo utoliko pre što je groblje osnovano još 40 godina ranije.
Pomenuta sećanja o nekoj vrsti sinagoge u Vranjevu mogu biti tačna jer se sve do 1900. godine u podacima o broju Jevreja u Vranjevu pojavljuju brojevi između 24 i 37 duša, dok je od 1910. godine taj broj iznosio svega četiri. Iz podataka matičnih knjiga opštine Vranjevo vidljiva je ta mala brojnost. Tako se u Vremenu od 1895.-1910. godine rodilo svega petoro dece, a do 1941. godine svega još 2 deteta. To sigurno pokazuje da su Jevreji planski napuštali Vranjevo i preseljavali se u Novi Bečej i druga mesta, gde su uslovi za njihov posao bili bolji.
Treba, na kraju, reći još nešto. Podaci o utemeljenju groblja dobijeni su od Saveza jevrejskih opština, a donekle odudaraju od onog što nalazimo u knjizi Vase Stajića o brojnom stanju Jevreja u Vranjevu. Naime, u petnajstom poglavlju svoje knjige VELIKOKIKINDSKI DIŠTRIKT navodi se da je Ludovikus Nađ u svojim Noticijama iz 1825. godine - a to je godina kada je groblje osnovano - dao podatak da je te godine u Vranjevu bilo 24 jevrejske duše!? (Vasa Stajić: VELIKOKIKINDSKI DIŠTRIKT - XV "Stanovništvo i narodnosti"). Ako su tu obuhvaćeni i ljudi i žene i deca i starci, onda je tu moglo biti manje od 10 porodica? A zar je moguće da je materijalno stanje i društveni ugled tih Jevreja bio toliki da oni ostvare takav jedan poduhvat? Polemiku ne možemo nastaviti, jer, uostalom mi ne znamo po kom su se kriterijumu u to doba vršili propisi i da li je možda bilo i takvih stanovnika koje tadanji popisi, namerno ili slučajno nisu obuhvatali.
Smatramo zato da je to problem koji bi trebalo izučiti na osnovu drugih pokazatelja, a sa naglašenom potrebom da se pronađu neki podaci o naseljavanju Jevreja u Novom Bečeju, jer je sasvim moguće da su doseljeni Jevreji obrazovali crkvenu opštinu jedinstvenu za oba mesta, pa da je i groblje tako nastalo.
