Na levoj obali Tise, nešto uzvodno od sadašnje skele, na mestu „Gradište“, nalaze se ostaci Novobečejske tvrđave, čiji počeci padaju u II vek naše ere, u vreme rimskog imperijatora Hadrijana, kojem je pala u deo neslavna uloga da bude prvi rimski car sa kojim počinje nova faza u životu Rimske Imperije – odbrana državnih granica od sve veće najezde varvara – naroda koji su živeli van granica ogromne države.
Kao srednjovekovno utvrđenje pod nazivom Castellanum de Beche, Novobečejska tvrđava pominje se 1342. godine, a verovatno konačno oblikovana između 1300-1320. godine.
Sasvim pouzdano je utvrđeno da je prvobitna tvrđava bila na današnjem ostrvu – koje je i tada postojalo – i da je bila veštački vezana za obalu.
Najpotpuniji podaci o Novobečejskoj tvrđavi potiču s kraja XVII veka – upravo iz vremena pre nego što će biti konačno porušena.
Tvrđava je bila sagrađena u obliku nepravilnog četvorougla. Na svakom uglu nalazila se po jedna kula, i sve su bile iste veličine, a u sredini utvrđenja nalazila se još jedna kula, koja je bila veća od ostalih – bila je visoka 9,5 hvati; spoljni zidovi bili su visoki 5,5 -6,5 hvati, a unutrašnji su bili nešto niži.
Ceo grad-utvrđenje opkoljavao je rov širine 15 hvati, a dubine 1,5 hvat (možda negde nešto plići) i stalno je bio ispunjen vodom. Utvrđenje je sa obalom bilo povezano nasipom zaštićenim kočevima od drveta (palisadama i, verovatno, pokretnim mostom).
Prema svom geografskom položaju Novobečejska tvrđava imala je veoma veliki vojno-strategijski značaj. Upravo, kako se i navodi u jednom starom zapisu, ona je i bila podignuta “radi obezbeđenja poseda i, naročito, unosnog prevoza”.
Za celo vreme svoga postojanja, kroz ceo srednji vek, utvrđenje je, po načelu vrhovnog prava svojine, bilo vlasništvo ugarskog kralja, odnosno austrijskog cara, ali je to pravo, vremenom, prenešeno na pojedine plemiće.
Početkom XV veka Novobečejsku tvrđavu je, kao nasledno dobro, dobio srpski despot Stevan Lazarević, sin kneze Lazara i kneginje Milice. Dok se nalazila u njegovom posedu, Stevan je izvršio njeno dograđivanje i delimičnu rekonstrukciju, prilagođavajući njenu ulogu tadašnjim potrebama i stanju razvoja ofanzivnog i defanzivnog oružja, a posebno onog koje je bilo namenjeno opsađivanju i odbrani gradova. Nisu sačuvani podaci o obimu i vrsti radova koje je izveo despot Stevan.
Posle smrti Stevana Lazarevića, Novobečejsku tvrđavu dobija u posed, kao svoje dobro, njegov sestrić, srpski despot Đurađ Branković Smederevac.
Nešto severoistočno od naseljenog mesta Novi Bečej kao veoma značajan spomenik prohujalih vekova, nalazi se Arača, koja spada u najstarije spomenike srednjovekovne arhitekture našeg područja.
Po svom izgledu i po ulozi koju je vršila, Arača predstavlja benediktinsku opatiju (crkvu-manastir), a po arhitektonskim oblicima je romanska bazilika. S obzirom na veoma povoljan geografski položaj, mesta gde se crkva nalazi bilo je naseljeno još u preistorijsko i rimsko doba.
Od prvobitne crkve, verovatno iz XI veka, sačuvani su vidni tragovi dekorativne plastike sa motivima trostuke pletenice, tipičnim za skulpturu predromanskog doba.
Današnju crkvu podigao je oko 1228. godine, neki nepoznati Mađar.
Arača je bila veoma impozantna romanska građevina sa tri polukružna oltarska udubljenja raščlanjenja lučnim nosačima na polustubovima. Građevinski materijal je opeka tesani kamen i mermer. Glave stubova su ukrašene raznovrsnom plastikom (lišće, glava i drugo).
Crkvu, postradalu u ratovima 1280. godine, dala je obnoviti 1370. godine mađarska kraljica Jelisaveta, kojom prilikom je uz oltarski deo dozidan zvonik.
Danas je crkva velikim delom u ruševinama, a veliki broj ostataka njene dekorativne plastike raznesen je po okolnim mestima i salašima.
Od nekadašnjeg grada-utvrđenja oko crkve nema više nikakvih tragova.
Prilikom pripremnih radova za njenu delimičnu restauraciju i konzerviranje 1965. godine, otkriveni su ispred ulaznih vrata grobovi na dubini oko dva metra u zajedničkoj grobnici. Pretpostavlja se da su to grobovi velikodostojnika i drugih uglednih građana nekadašnjeg naselja.
Kao naselje, Arača se javlja 1420. godine, što znači dosta kasnije nego što je podignuta crkva, dok se Novi Bečej prvi put javlja i pominje kao naselje između 1332-1337. godine.
Oba ova naselja (i Arača i Novi Bečej) nalazila su se, sa čitavim nizom drugih naselja u južnoj Mađarskoj, već početkom XV veka u posedu srpskih despota pod zajedničkim nazivom Bečejsko vlastelinstvo.
Kao dobro sa pravom doživotnog uživanja, Bečejsko vlastelinstvo dobilo je – sa titulom velikog župana Torontalske županije (sedište u Bečkereku-Zrenjaninu) 1404. godine od mađarskog kralja Sigismunda sin poginulog kneza Lazara Hrebeljanovića despot Stevan Lazarević, koji je imao na ovom vlastelinstvu svog podžupana, nekog Brajana (od 1417. godine), čije je sedište bilo u Arači.
Despot Đurađ Branković Smederevac je ovo vlastelinstvo, posle smrti svoga brata despota Stevana Lazarevića, ponovo dobio od pomenutog mađarskog kralja Sigismunda, takođe u sastavu Torontalske županije. I Đurađ je, kao i njegov prethodnik, na ovo vlastelinstvo naseljavao Srbe.
IZ POLITIČKE ISTORIJE
Naslednik kralja Sigismunda, kralj Ladislav je 1440. godine – tobože zbog izdaje, a u stvari zbog osvajačkih težnji mađarskog plemstva – oduzeo despotu Đurđu Brankoviću Smederevcu, pored ostalih dobara na teritoriji Mađarske, Bečejsko vlastelinstvo sa tvrđavom. Međutim, sve mu je ponovo vratio već oko 1444. godine, kada je Mađarkoj zapretila nova velika opasnost od Turaka. Uskoro, despot Đurađ izdvaja iz Bečejskog vlastelinstva Araču i poklanja je svom rođaku Pavlu Birinjiju.
Posle konačnog pada Despotovine pod tursku vlast 1459. godine, mađarska kruna je izvršila konfiskaciju svih imanja sve srpske vlastele u južnoj Ugarskoj, pa i poseda despota Đurđa, i poklonila ih mađarskoj vlasteli.
Sa padom Despotovine pod tursku vlast, Turcima je bio otvoren put prema južnoj Mađarskoj te ubrzo dolazi do sve većih i do sve češći upada turskih četa u ove naše krajeve. Tako je, na primer, Bečejska tvrđava prvi put došla pod neposredan udar turskih četa već oko 1482. godine. Ovoga puta tvrđava je sa uspehom odbranjena baš zahvaljujući Srbima-vojnicima, koji su uvek bili odbrambeni štit-živi bedem južnih granica Mađarske.
U ovom sukobu odbrambenim četama Novobečejske tvrđave i njene okoline komandovao je Zmaj Ognjen Vuk (tada u službi Mađarske), unuk despota Đurđa Brankovića Smederevca, odnosno vanbračni („naturizovani“) sin oslepelog Grgura.
U prvoj polovini XVI veka, odnosno posle mohačke bitke 1526. godine i pogibije mađarskog kralja Ludviga u njoj, a u uslovima upražnjenog mađarskog prestola i borbe za njega između austrijskog kralja Ferdinanda Habeburga i erdeljskog vojvode Jovana Zapolje, i Novi Bečej (tvrđava i vlastelinstvo) igra ulogu i postaje jedno od poprišta borbi između pomenutih pretendenata, odnosno njihovih pristalica.
